İktisatçılar parayı satın alma gücü olan ya da borçların geri ödenmesinde kabul gören her şey olarak tanımlar. İşin aslı paranın tanımını yapmak pek de kolay değildir. Bu sebeple iktisatçılar paranın işlevlerinden hareket ederek bir tanım oluşturmaya çalışmaktadır.

İktisatçılar, paranın işlevlerini yerine getiren her varlığı para tanımı içinde kabul ederler. Paranın reel ekonomide uygulamada ortaya koyduğu üç temel işlev vardır. Bu işlevler; değişim aracı olma, hesap birimi olma ve paranın değer muhafaza aracı olmasıdır.

Para nedir ve paranın işlevleri nelerdir sorusuna cevap arayacağımız bu yazımızda üzerinde duracağımız temel kavramlar; likidite, mal, para, itibari para, gelir, servet, elektronik para ve ödemeler dengesi olacaktır. Bu yazımızı okuduktan sonra Para nedir, paranın işlevleri nelerdir ve ödemeler sistemi nedir sorularına yanıt bulabileceğiz.

Gelir, Servet, Para

Gelir ve servet kavramları günlük konuşma dilinde paranın eş anlamlısı olarak kullanılır. Peki para, gelir ve servetten farklı bir kavram mıdır? Her yıl yayınlanan Türkiye’nin en zenginleri listesi merakla beklenir ve bu listede yer alan kişiler için çok paraları olduğu söylenir. Aslında burada kastedilen o kişilerin cebinde ya da evinde çok fazla kağıt parasını olduğu değildir. Burada ifade edilen hisse senedi bono gayrimenkuller gibi birçok değerli varlığa sahip olduklarıdır.

Para sıralanan varlıklar gibi servetin bir parçasıdır. Ancak servet kelimesi sadece parayla  açıklanamaz. Tahviller, hisse senetleri, gayrimenkuller gibi pek çok varlıkta servet tanımı içine girer. Aslında gelir o kişinin belirli bir zaman diliminde elde ettiği kazançları ifade etmektedir. Burada gelir tanımı gereği değişkendir. Para ise zamanın belli bir noktasını geçerli olan tutarı göstermektedir. Özetle Ekonomik birimlerin gelir ve servetlerinden daha az düzeyde paraya sahip oldukları söylenebilir.

Paranın İşlevleri

Paranın bir ekonomide yerine getirdiği üç temel işlev vardır. Bu işlevler paranın değişim aracı olması, hesap birimi olması, bir değer muhafaza aracı olmasıdır.

Paranın Birinci İşlevi Giderlerin Ödenmesi

Paranın temel işlevlerinden birincisi giderlerinin ödenmesinde kullanılmasıdır. Nakit ve/veya çek biçimindeki parayı günümüzde de değişim aracı olarak kullanılmaktayız. Örneğin bir avukat verdiği danışmanlık hizmeti karşılığı ücretini para olarak alır. Avukat kazandığımı parayla da kendisinin ve ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için mal ve hizmet satın alır. Bu süreç farklı bir bakış açısı ile de değerlendirilebilir. Avukatlık hizmeti, yiyecek, giyecek, gıda, eğlence gibi mal ve hizmetlerin takası şeklinde yorumlanabilir.

Parada Aranan Özellikler

Bir nesnenin değişim aracı olarak kullanılabilmesi için taşıması gereken belli özellikler vardır. Bu özellikler; standart olması, genel kabul görmesi, bölünebilir olması, taşımasının kolay olması, dayanıklı olması ve kolay taklit edilmemesidir.

Paranın İkinci İşlevi Hesap Birimi Olması

Paranın üstlendiği ikinci işlev hesap birimi olmasıdır. Bu paranın ekonomideki değerleri ölçmesini sağlar. Paranın bu işlevi sayesinde ekonomide var olan mal ve hizmetlerin değişim aracı cinsinden tek bir fiyatı vardır. Paranın olmadığı takas ekonomisi koşullarında en büyük sorunlardan birisi her bir malın birçok fiyatının olmasıdır

Ekonomideki tüm malların tek bir para birimi ile ifade edilmesi ekonominin etkin işlemesi için oldukça önemlidir. Paranın hesap birimi olma işlevi, borçların değerlenmesi ve muhasebe hesapları tutulmasında da büyük yarar sağlamaktadır.

Paranın Üçüncü İşlevi Değer Muhafazası

Paranın değişim aracı olarak kullanılması için değer muhafaza aracı da olması gerekmektedir. Para değişim aracı olarak ödemelerde kullanılacak ise paranın bugünden yarına değerini koruması gerekir. Parayı kazandığımız zaman ile harcadığımız zaman arasında paranın değer kaybetmemesi gerekir. Paranın satın alma gücünü koruması değer muhafaza aracı olmasından kaynaklanır. Tabi değer muhafaza aracı olarak kullanılan tek araç para değildir. Tahviller, hisse senetleri, gayrimenkuller gibi birçok farklı varlık değer muhafaza amacıyla kullanılabilir.

Farklı değer muhafaza araçları olmasına rağmen en çok paranın kullanılmasının nedeni ise likiditedir. Likidite bir varlığın bir değişim aracına dönüştürülmesinde nispi kolaylık ve sürattir. Bir finansal varlığın düşük maliyeti ve hızlı bir biçimde değişim aracına çevrilebilir olması yüksek olduğu anlamına gelir. Paranın kendisi doğrudan değişim aracıdır ve bu özelliği sayesinde en iyi likit varlık olarak bilinir.

Ödemeler Sistemi

Bir ekonomide alışveriş işlemlerin yürütme yöntemine ödemeler sistemi denilmektedir. Tarih boyunca farklı coğrafyalarda farklı nesneler değişim aracı olarak kullanılmıştır. Örneğin Çin’de bir dönem değişim aracı olarak ipek kullanılırken Kuzey Amerika’da deniz kabukları Afrika’da deniz salyangozu kabukları eski Mezopotamya’da ise tahıl kullanılmıştır. Zaman içerisinde bu ilkel para biçimlerinin yerini altın ve gümüş gibi değerli madenler almıştır. Değerli metaller dayanıklı taşınabilir ve kolay tanınabilir oldukları için alışverişlerde değişim aracı olarak kullanılmıştır.

Değerli madenlerin maliyetinin yüksek olması farklı arayışları neden olmuştur. Madeni para düşük maliyeti ve kolay anlaşılabilir değeri ile değerli madenlerin yerine geçmiştir. Madeni paradan sonra ise çok daha düşük maliyetli üretilen kağıt para çıkmıştır. Kağıt para taşımada da madeni paraya göre daha büyük kolaylıklar getirmektedir.

Altın ve Gümüş

Mal para ekonomik birimler tarafından değerli kabul edilen bir varlığın değişim aracı olarak işlev görmesidir. Mal para olarak en yaygın kullanılan iki maden altın ve gümüştür. Bu varlıkların en önemli özelliği kendiliğinden yüksek bir değere sahip olmalıdır. Yani paranın mal olarak bir değeri yoktur. Ancak mal ve hizmetlerin satın alınması ile bir değer ifade eder. Mal ve hizmet alışverişi için kullanılan banka kağıdı veya kağıt paralar örnek olarak verilebilir.

Çek Evrak’ı

Günümüzde dolaşımda olan itibari para vardır. Bankadaki paranızın karşı tarafa ödenmesini emreden kıymetli bir evraktır. Yeni keşideci çekin karşılığı olan parayı alacak kişiye lehtar, ödeme yapacak olan tarafa da muhatap denir. Çek üzerinde lehtarın adı yazılı ise nama yazılı çek, lehtarın adı yer almaz ise hamiline çek denilmektedir.

Bir bankada hesap açarak şubede ödeme yapmak ya da çek kullanarak ödeme yapmak gibi ödeme sistemleri bankacılık sektöründe sorunlar yaratmaktadır. Bankalar bu sistemlerde çok sayıda kağıt, belge inceleme gibi angarya görülen yük altına girerler. Özellikle yüklü miktarlardaki çekle ödeme söz konusu olduğunda bu angarya işlemler daha da artar. Bankaların personel ve şube giderlerini arttıran bu sistem beraberinde yeni arayışları ve çözümleri de getirmiştir.

ATM – EFT – Havale

Sisteminin etkinliğini arttıran en önemli yeniliklerden biri ATM makinelerin ortaya çıkmasıdır. Bir başka yenilik ise elektronik fon transferidir. Elektronik fon transferi bilgisayar bağlantılı sistemler ile hızlı para transferleri olarak tanımlanabilir.

Debit – Nakit Kart

Debit kart şekil ve ebat bakımından kredi kartı ile aynıdır. Ancak alışveriş tutarını kredili olarak değil direk kart sahibinin hesabından düşüren karttır.

Özet

Paranın temel işlevlerinden birincisi hizmet bedellerinin ödenmesinde kullanılmasıdır. Değişim aracı olarak kullanılabilmesi için taşıması gereken belli özellikler standart olması gerekir ve bunun yanında genel kabul görüyor olması, bölünebilir olması, taşınmasının kolay olması dayanıklı olması ve kolay taklit edilememesi gerekir.

Paranın üstlendiği ikinci işlev hesap birimi olmasıdır. Bu işlev paranın ekonomideki değerleri ölçmesini sağlar. Paranın değişim aracı olarak kullanılması için değer muhafaza aracı da olması gerekmektedir. Paranın değer muhafaza aracı olma işlevi gelir elde ettiğimiz zamanla harcadığımız zaman arasında paranın satın alma gücünü korumasıdır. Bir ekonomide alışveriş işlemlerinin yürütülmeye yöntemlerine ödemeler sistemi denir. Tarih boyunca farklı coğrafyalarda farklı nesneler değişim aracı olarak kullanılmıştır bu programda paranın tanımına paranın işlevlerine ve ödemeler sisteminin gelişim sürecine değinildi.

Bu konuyla ilgili sorularınızı yorum kısmından sorabilirsiniz.